Մեդիամաքսը շարունակում է «Գիտամարդ» նախագիծը: Խորագիրը պատմում է այն մարդկանց մասին, ովքեր հասկացել են, որ իրենց կոչումը հետազոտող լինելն է եւ, չնայած բազմաթիվ դժվարություններին, որոշել են էներգիան, ներուժն ու ժամանակը ներդնել գիտության մեջ:

Երեւանի պետական համալսարանի Ֆիզիկայի ֆակուլտետին դեռ հրաժեշտ չտված, երեք տարի որոնումներից ու ուսումնասիրություններից հետո Արեւիկ Ամիրյանը փակեց խոշոր իրերի աշխարհի դռներն ու միանգամից «տեղափոխվեց» միկրոաշխարհ: Հետո արդեն հայտնվեց լազերների, նանոբջիջների, ատոմների եւ անցումների առջեւ, որոնք իրեն նոր բացահայտումներ էին խոստանում:

Գիտական ուղղությունը գտնվեց երկար որոնումներից հետո

Արեւիկը դպրոցում մաթեմատիկայով էր շատ հետաքրքրվում եւ շատ էր սիրում մաթեմատիկական խնդիրներ լուծել: Երբ կանգնում է մասնագիտական ընտրության առջեւ, հասկանում է, որ կա մեկ այլ գիտություն, որը մաթեմատիկան ավելի հետաքրքիր է դարձնում:

Երեւանի պետական համալսարանի Ֆիզիկայի ֆակուլտետում որոշ ժամանակ սովորելուց հետո ցանկություն է առաջանում գնալ Մաթեմատիկայի ֆակուլտետ, քանի որ այն մասնագիտությունը, որով ընդունվել էր, ֆիզիկայի, մաթեմատիկայի ու ինֆորմատիկայի խառնուրդ էր, նոր ծրագիր (Կիրառական մաթեմատիկա եւ ֆիզիկա), որով շարունակել չէր ցանկանում:

«Պարզվեց, որ մասնագիտությունը փոխելու համար բավական շատ տարբերություններ պետք է հանձնեմ ու որոշեցի մնալ նույն ծրագրում: Երրորդ կուրսում չէի կողմնորոշում` որ ամբիոն գնալ պաշտպանելու: Սկզբում որոշեցի դիմել տեսական ֆիզիկայի ամբիոն, բայց ուսումնասիրելուց հետո հասկացա, որ այդ ամենն ինձ համար դեռ մի քիչ բարդ է, քանի որ նոր մետամատերիալներ էին բացահայտվել ու իրենց հատկությունները լրիվ տարբերվում էին մինչեւ այդ իմ իմացած ֆիզիկայից: Հետո մտածեցի դիմել օպտիկայի ամբիոն, փոքրուց միշտ հետաքրքրվել եմ օպտիկայով: Այս ամբիոնի համար եւս ուշացել էի. բոլոր դասախոսները զբաղված էին: Հանդիպեցի մասնագետի, որը զբաղվում էր գերնոր աստղերով: Նյութերին ծանոթանալուց հետո հասկացա, որ դա էլ է նոր բան եւ տարբեր է մինչ այդ իմ ունեցած պատկերացումներից: Արդյունքում ոչ թե ես կատարեցի ընտրություն, այլ այն դասախոսը վերցրեց ինձ, որն ազատ էր: Այդպես հայտնվեցի տեսական ֆիզիկայի ամբիոնում, առաջին աշխատանքս տիեզերքի ընդարձակման մասին էր»,- պատմում է Արեւիկը:

Տեսությամբ զբաղվելով, սակայն, Արեւիկն իրեն կաշկանդված էր զգում եւ ուզում էր փորձեր անել: Կիսամյակի ավարտին նորից է գնում Օպտիկայի ամբիոն, բայց դարձյալ ապարդյուն: Այսքանով էլ Արեւիկի որոնումները չեն ավարտվում:

Արեւիկ Ամիրյանը

Լուսանկարը` Մեդիամաքս

«Բակալավրի երրորդ կուրսը դեռ նոր էի ավարտել, մի օր էլ տուն վերադառնալիս երթուղայինում խոսում էի հարեւանուհուս հետ, ինձ պատմեց Աշտարակի ինստիտուտի մասին եւ ասաց, որ այնտեղ միշտ երիտասարդ կադրերի կարիք ունեցող գիտական խումբ կա: Նա առաջարկեց ծանոթացնել խմբի ղեկավարի հետ: Պայմանավորվեցինք, որ պետք է գնամ Աշտարակ: Ամբողջ գիշեր ոգեւորվածությունից չկարողացա քնել: Կուրսն աչքի տակ էի անցկացնում, որ հանկարծ ինձանից չհիասթափվեն: Օգոստոս ամիսն էր, եկա: Բոլորն արձակուրդում էին, միայն ղեկավարս էր այստեղ: Դուռը բացեցի, մտա Լազերային սպեկտրոսկոպիայի լաբորատորիա ու այդ օրից ամբողջովին փոխվեց կյանքս»:

Ղեկավարից հանձնարարություններ ստանալուց եւ դրանք կատարելուց հետո Արեւիկը ինստիտուտ է վերադառնում սեպտեմբերին ու ստանում աշխատանքի առաջարկ.

«Ղեկավարս ասաց` ճիշտ է, աշխատավարձը շատ չէ, բայց քո ճանապարհածախսը կհոգաս: Երբ նոր էի գալիս այս ինստիտուտ, մտքումս էլ չկար աշխատելու գաղափարը, զուտ եկել էի դիպլոմայինս գրելու: Քիչ ժամանակ անց հասկացա, որ ինձ այս միջավայրում շատ լավ եմ զգում: Շատ եմ սիրում իմ գործը: Սկզբում բարդ էր, իհարկե: Անգամ չգիտեի` լազերն ինչպես է աշխատում, ներսում ինչ եւ ինչպես է կատարվում: Համբերատար ղեկավար ունեմ, խմբի տղաներն էլ օգնեցին, սկսեցի հասկանալ: Արդեն 5 տարի է` աշխատում եմ ինստիտուտում»:

Միկրոաշխարհը բացահայտելով

ՀՀ ԳԱԱ ֆիզիկական հետազոտությունների ինստիտուտի 22-ամյա աշխատակից  Արեւիկ Ամիրյանն իր ուսումնասիրություններն անում է Ատոմային սպեկտրոսկոպիայի լաբորատորիայում։

«Մեր աշխատանքները տարվում են ալկալի մետաղների հետ, որոնք ունեն պարզ կառուցվածք։ Հիմա փորձեր, հաշվարկներ ենք անում` պարզելու ալկալի մետաղների բոլոր հնարավոր հատկությունները եւ որտե՞ղ կարող ենք այդ ամենը կիրառել: 1996թ.-ից սկսած մեր լաբորատորիայում պատրաստվում են նանոբջիջներ։ Հիմա փորձեր ենք անում նանոբջջի սելեկտիվ անդրադարձման հիման վրա: Ամպուլան, որի մեջ կա ալկալի մետաղ, դնում ենք վառարանի մեջ։ Ալկալի մետաղները տաքանում են ու բարձրանում վերեւ։ Եթե սովորական սպեկտրի դեպքում մենք ունենում ենք բազում ատոմներ ու անցումներ, որոնք վերադրվում եւ ծածկում են իրար, նանոբջջում այդ բոլոր ատոմներն ու անցումները դառնում են տեսանելի եւ դրանք կարող ենք առանձնացնել: Բանն այն է, որ շափյուղայի` իրար միացված երկու պատուհաններում բյուրեղային ցանցի հեռավորությունը նանոմետրեր է: Հեռավորությունը մենք որոշում ենք սարքի շարժման արդյունքում նանոբջջի անդրադարձման երեք կետերի լույսի ուժգնության փոփոխությունով, որը տեղի է ունենում ալիքների վերադրման ժամանակ: Այդ անդրադարձումն իր մեջ ինֆորմացիա է պարունակում ալիքիլայնությունների մասին»,- գիտական խմբի ուսումնասիրություններն է ներկայացնում Արեւիկ Ամիրյանը:

Արեւիկ Ամիրյանը

Լուսանկարը` Մեդիամաքս

Ինչ վերաբերում է ալկալի մետաղների կիրառությանը, ապա դրանք կարելի է օգտագործել, օրինակ, խիստ անհամասեռ մագնիսական տարածքում, ուր մարդը չի կարողանում ներս մտնել` հասկանալու, թե ինչքան է եղել ռադիացիան, դեռ ինչքան ժամանակ կտեւի եւ այլն: Նանոբիջիջը կարելի է տեղադրել այնտեղ, ուղղել համապատասխան լազերը եւ անդրադարձած լույսը հետազոտելով պարզել, թե ինչ մագնիսական դաշտ է: Ալկալի մետաղները լայն կիրառություն ունեն նաեւ մագնիսաչափությունում, սպեկտրոսկոպիայում, ատոմական ժամացույցներում եւ այլն։

Արեւիկը խոստովանում է, որ միշտ ցանկացել է մանկավարժ դառնալ, եւ մեծ հույս ուներ, որ համալսարանն ավարտելուց հետո երեխաներին ֆիզիկա է դասավանդելու:

«Երբ դպրոցում տեսնում էի, թե ինչպես են իմ ուսուցիչներս դասավանդում, ակամայից ուզում էի դա շարունակել: Երբ պարզեցի, որ Կիրառական մաթեմատիկա եւ Ֆիզիկա կուրսն ավարտածները մանկավարժի որակավորում չեն ստանալու, շատ էի տխրել: Ղեկավարս ասաց` ինչո՞ւ ես այդքան նեղվում, իրենք գնում են դպրոց, իսկ դու գալիս ես միկրոաշխարհ: Մինչ իմ կուրսեցիները երեխաների հետ էին աշխատում դպրոցում, ես ինստիտուտում նոր բաներ էի բացահայտում: Միշտ մտածել եմ, թե ֆիզիկան մեծ օբյեկտների հետ է աշխատում, իսկ միկրոօբյեկտները քիմիայի մաս են, բայց հասկացա, որ բնագիտական առարկաները փոխկապակցված են: Միկրոաշխարհն ավելի հետաքրքիր է: Եթե մեծը բոլորը կարող են տեսնել, ապա միկրոն դու կարող ես տեսնել, բացահայտել, ուսումնասիրել Ֆիզիկայի օգնությամբ ու դա շատ հետաքրքիր է»,- ասում է նա:

Գիտություն, սեր եւ ամուսնությամբ ամրապնդված կապեր

Երբ Արեւիկն ավարտում է մագիստրատուրայի առաջին կուրսը, Ֆրանսիայի Դիժոնի համալսարանից ինստիտուտը նամակ է ստանում` մեկ տարով մագիստրոսական ծրագրի տեղի առկայության վերաբերյալ, որը մանկավարժի որակավորմանը համարժեք դիպլոմ է տալիս:

«Ղեկավարս սիրով համաձայնեց. «Գնա սովորիր, վերադարձիր եւ քո ներդրումն ունեցիր Հայաստանի գիտության մեջ»: «Ավարտեցի, ստացա միջազգային դիպլոմ», -ասում է նա:

Այժմ Արեւիկը կրթությունը շարունակում է Դիժոնի համալսարանի եւ Ֆիզիկական հետազոտությունների ինստիտուտի համատեղ ասպիրանտուրայում: Տարվա կեսը Ֆրանսիայում է` աշխատում է տեսական հաշվարկների վրա, մյուս կեսը` Հայաստանում փորձեր է անում: Ասպիրանտուրան պաշտպանելու է Հայաստանում, բայց միաժամանակ երկու դիպլոմ է ստանալու` Հայաստանում գիտությունների թեկնածուի աստիճան, Ֆրանսիայում` դոկտորի (PhD):

Արեւիկ Ամիրյանը

Լուսանկարը` Մեդիամաքս

«Ասպիրանտուրա ընդունվելուց հետո նորից Ֆրանսիա վերադարձա եւ ծանոթացա ֆրանսիացի մի տղայի հետ եւ ընկերացանք: Նա պետք է ընտրեր` որտեղ ասպիրանտուրա անել: Ամեն ինչ արեցի, որ հանուն ինձ չընտրի այս ուղղությունը: Կարդաց իմ մագիստրական թեզը, ծանոթացավ մեր խմբի ուսումնասիրություններին եւ որոշեց, որ ուզում է աշխատել մեր խմբում: Չէի ուզում ընտրեր այս ուղղությունը, քանի որ մեր երկրները շատ տարբեր էին: Գալու էր հետսովետական երկիր, ու իրեն ավելի դժվար էր լինելու Հայաստանում, քան մեկ այլ եվրոպական երկրում: Բայց ինքն ընտրեց այս խումբը եւ սկսեց աշխատել: Ապրիլին մեկ շաբաթով եկավ գործուղման, այստեղ միասին փորձեր արեցինք, հավանեց: Որոշ ժամանակ անց ինձ առաջարկություն արեց, նշանվեցինք, իսկ օգոստոսին ամուսնացանք:

Արեւիկ Ամիրյանը՝ ամուսնու հետ

Լուսանկարը` անձնական արխիվից

Հիմա ես արդեն լիովին վստահ եմ, որ երբեք չեմ դադարի աշխատել մեր լաբորատորիայում, մեր թիմի հետ, քանի որ կապերս ավելի ամրապնդվեցին: Եթե ամուսինս հարմարվի, այստեղ կմնանք ապրելու»,- պատմում է ֆիզիկոսը:

Մեծ խնդիրներից մինչեւ նվիրվածություն

Գիտությունը, ինչպես նկատում է Արեւիկ Ամիրյանը, եվրոպական երկրներում առաջընթացի աղբյուր է, մինչդեռ Հայաստանում դրա համար մի քանի տասնյակ տարիներ գուցե պետք լինեն:

Հայաստանում գիտության ոլորտում ամենամեծ խնդիրն այս պահին, ըստ նրա, ֆինանսավորումն է եւ ժամանակակից տեխնիկայի բացակայությունն է.

«Աշխարհի մյուս երկրներում գիտահետազոտական լաբորատորիաները հագեցած են ժամանակակից տեխնիկայով, ինչի շնորհիվ էլ զարգանում են։ Եթե հիմա ունենայինք ժամանակակից լազերներ, որոնք արժեն ընդամենը 5-7 հազ. եվրո, Հայաստանում գիտության մեր ուղղությունը կծաղկեր։ Ինստիտուտում բյուրեղներ են աճեցնում, որը եւս հեռանկարային է, բայց ֆինանսավորում չկա»:

Անդրադառնալով հանրության հետաքրքրվածությանը, Արեւիկը նշում է, որ մարդիկ հիմա այնքան խնդիրներ ունեն, որ գիտությամբ հետաքրքրվելու ժամանակ չի մնում։ Գիտությամբ հիմնականում զբաղվում են ուսանողները, որոնք հանրության շատ փոքր մասն են կազմում։

Մասնագետների խնդիրը, նրա դիտարկմամբ, եւս կա. «Հիմա բուհն ավարտելուց հետո ֆիզիկայի ֆակուլտետի շրջանավարտը ոչ թե գիտությամբ է զբաղվում կամ դպրոցում դասավանդում, այլ ծրագրավորում է անում։ Սա ոլորտի ցածր աշխատավարձի հետեւանք է, որը բերում է կադրերի կորստի։ ԵՊՀ-ում էլ, Ֆիզիկական հետազոտությունների ինստիտուտում էլ մենք ունենք պրոֆեսորներ 50 եւ ավելի բարձր տարիքի, բացակայում է 33-50 տարիքային խումբը, եւ կա ավելի ցածր տարիքային խումբը։ Ունենք 20 տարվա կորուստ, այդ բացթողման հետեւանքը Հայաստանում դեռ երկար ենք զգալու։ Բայց եթե հիմնական շեշտը դնեն դպրոցի վրա, 10 տարի անց զարգացումը նկատելի կլինի»:

Չնայած առկա խնդիրներին, Արեւիկը կարծում է, որ Հայաստանում հնարավոր է գիտությամբ զբաղվել, եւ պետք է փորձել ամեն կերպ մնալ գիտության մեջ.

«Մյուս կողմից էլ չի կարելի գիտության զարգացումը թողնել միայն նվիրյալների վրա, պետությունն ու հանրությունը եւս պետք է իրենց ակտիվ ներդրումն ունենան։ Գոնե հիմա աշխատող մարդկանց պետք է ոգեւորել, որպեսզի չթողնեն եւ շարունակեն զբաղվել գիտությամբ, ուրիշ մասնագիտություն կամ երկրորդ աշխատանք չփնտրեն։ Դա մեծապես խանգարում է գիտությամբ զբաղվելուն»:

Շղթայի ամեն հատվածը պետք է անխափան աշխատի

Գիտության առողջացումը, ըստ Արեւիկ Ամիրյանի, հարկավոր է սկսել դպրոցներից, որտեղ այս պահին, ցավոք, չկան երեխաների մեջ գիտության հանդեպ սեր առաջացնելու անհրաժեշտ բոլոր պայմանները:

«Հատկապես մարզերի դպրոցներում հիմա բնագիտական առարկաների ուսուցումը շատ վատ է, նորմալ լաբորատորիաներ գրեթե չունեն: Բոլոր դպրոցական երեխաներին հետաքրքիր է, օրինակ, այն, թե ինչու են տեսնում տարբեր գույներ` ինչո՞ւ է երկինքը կեսօրին կապույտ, մայրամուտին` կարմիր: Այդ ամենը ֆիզիկան շատ լավ բացատրում է: Այսինքն, առարկայի շուրջ հետաքրքրությունը կարելի է առաջացնել երեխաների մոտ իրենց շրջապատող աշխարհի վերաբերյալ հարցեր ծնելով: Մի քանի տարի առաջ դպրոցականները եկել էին մեր ինստիտուտ, երբ մտան սենյակ, լույսերն անջատված էին, ինֆրակարմիր լազերով էինք աշխատում: Անզեն աչքով նրանք ոչինչ չէին տեսնում, բայց երբ տվեցինք հատուկ սարքեր, շատ ոգեւորվեցին»,- ասում է Արեւիկը:

Արեւիկ Ամիրյանը

Լուսանկարը` Մեդիամաքս

Դպրոցականներին, նրա խոսքով, կարելի է ոգեւորել նաեւ գիտական հաստատություններ, ինչպես նաեւ գիտաշխատողների կողմից դպրոցներ կանոնավոր այցերով. «Հայաստանում նման այցեր կանոնավոր չեն կազմակերպվում եւ դա մեծ բաց է, որ հարկավոր է լրացնել։ Հաճախ ավելի մոտ մարզերից են երեխաների բերում, մինչդեռ մենք շատ տաղանդավոր երեխաներ ունենք նաեւ հեռավոր մարզերում: Այդ այցերը դպրոցներ կամ դպրոցականներին լաբորատորիաներ բերելը պետք է մշտական լինեն, այլապես արդյունավետ չեն։ Դպրոցականը պետք է պարբերաբար աշխատի այդ նյութերի հետ։ Անհնար է, որ նրան քիմիան, ֆիզիկան, աշխարհագրությունը, կենսաբանությունը հետաքրքիր չլինեն»:

Արեւիկի խոսքով` հատկապես հեռավոր մարզերում երեխաներն առանձնապես զբաղմունք եւ հետաքրքրություն չունեն, եւ այդ դատարկ տեղը պետք լցնել գիտությամբ հանդեպ հետաքրքրվածությամբ. «Եթե մենք չաշխատենք ապագայի համար եւ ապագային ուղղված, լավատեսություն լինել չի կարող։ Սա շղթա է, որտեղ ամեն հատվածը պետք է անխափան աշխատանք տանի»։

Մարի Թարյան

Լուսանկարները` Մարիամ Լորեցյանի